sexta-feira, 25 de setembro de 2020

JORNADA TIRSIDJADU, 6º DIA

 


XIGADA

 

Nos skritor-vati staba ku un grandi indisizon na si kabésa. Di un ladu el tinha stória kontadu ô prognostikadu pa “Ali-Bem-Ténpu”; di otu ladu e sa ta matutaba na stória di nau, na si purmeru aventura pa téras más pa la, dipôs di diskubértas di baias y di nisisidadi di si povuamentu y dizenvolvimentu.

Un grandi distánsia ta suparaba kel dos stória la, enbóra tinha un stretu relason entri dos momentu diferenti di un perkursu ku mésmu sujetu viajanti.

Nos skritor-vati tinha ki disidi, mas antis e mesteba difini kritériu di si skódja. Kaminhu éra kunpridu, ténpu éra poku y, purtantu, el tinha ki disidi rapidamenti.

- “Y si N toma kritériu kronolójiku…?”

Foi kel-la ki kontise. Asi, viájen ta sérba purmeru pa mar y, dipôs, pa via teréstri.

Ku disizon tomadu, nos skritor-vati ki dja staba ku si kadérnu di nótas dividamenti purparadu, el ratoma rajistu di diáriu baianu.

Éra na rakuadu anu di 1642. Purmerus armadoris, kapitons, marinherus, komersiantis, aventurerus y degredadus  dja txigaba na baia más grandi. Na kel momentu, dja e ka éra so “Fé y Inpériu” ki sa ta interesaba es. Es tinha gana, sobritudu, di fase grandis fortuna. Si, pa un ladu, es kreba “manda”, pa otu ladu es kreba, tanbe, “ganha fortuna”.  Mas kel-la e ka éra faxi. Baias diskubértu ka tinha grandis rakursu y es staba dizabitadu. Pa agrava situason, inda, klima tropikal, fatéla y mórbidu na kel altura, ka ta pirmitiba adaptason faxi pa kenha ki ben ku friésa na korason y prakonsetu na kabésa.

Tinha ki ten vantájens ekonómiku grandi pa “kes aventureru”,  si Poder sentral kreba odja bandera di “Fé y Inpériu” ta flútua na kes baia la pa lonji “…ki óndas ta nbala / ta maltrata / ta abrasa…”. 

Raklamasons di kes aventureru ka dura ku obidu. Na Karta di 1466, Nhu Rei D. Afonsu V ta ditermina:

“Moradoris di ilha ki nu sa ta rifiri [S. Jacobo] debe ten lisénsa, di li pa frenti, sénpri ki es meste disloka, na ses naviu, pa bai fase negósiu y tráfiku di skravus, pa tudu banda di Kósta afrikanu, na osianu Atlántiku Tropikal, exsétu na Arguym […] (20).

Foi kriadu, di es manera, kondisons mínimu pa kontínua ku povuamentu di baias y pa negósiu ki, na purmerus ténpu, leba ekonomia ta bira más dizenvolvidu, apezar di distruison di bazi sosial y kultural di un otu ekonomia, di un otu “mezolojia”,

 

 “Réstus di kal kntinenti, / di kal kataklismu, di kal sismu, di kal mistériu? […]”.

Kel-li foi purgunta di skritor-vati. El própi e ta toma inisiativa di rusponde y di fla ma es é:

“ […] konflitu nun úniku ser / di dos realidadi ki djuntadu / na un jornada permanenti / di txeu jerason […]” (21).

 

Jeografikamenti, baias nase di un splozon inisial diterminadu pa forsas di univérsu ki torna-s livri y fadjadu, dja ki es éra di mésmu naturéza di inerjia ki orijina-s. Na ses bilheti di identidadi pode distingidu: mar ku téra firmi; montis ingri y valis profundu; areia finu di ses praias ku agu linpu y albu di ses rubera, arvis y animais, txarkan dos gran; kutélus y txadas ku alguns planta tudu bisós; kemadura di vulkon y alguns frutu dóxi pa karanba.

É di es manera ki baias staba, na kel parmanhan, ki dja dura txeu ténpu, kuandu “diskubridoris” txiga. Si ti kel momentu si sekular virjindadi ka staba amiasadu, omésma ka pode fladu ku inísiu di si stória, un stória ki komesa ku “konflitu nun alma so / di dos alma diferenti / ta buska y ta transa un na otu /  ta fundi, pa tudu sénpri, na kunpanheru”(23).

É si ki distinu ordena: ki na bariga di baias, Nórti ku Sul baradja un na otu y ki di es konfrontu-rankontru di kes dos emisfériu nase un nobu ser. É trokadu kel-li ki skritor-vati diklara ma:

“Na alma di povu fika / un ansiedadi profundu / un kusa asvês poku klaru/ undi nu ta atxa prezenti, / omésmu ténpu ,/ tantu alma kriolu / kuma róstu di Purtugal […]” (24).

Kel-li pa fla ma duranti txeu ténpu, identidadi di baias éra poku klaru, na prinsípiu, mésmu, éra un kalanbetxada. Es kalanbetxada dja éra razultadu di algun kaminhu andadu. Na verdadi, na kel situason la, algun razon ta izistiba, algun konsiénsia di konfrontu di dos realidadi diferenti, sen pode disidi kal éra midjór. Si na kalanbetxada ka ta konxedu frontera di konpozison, na indisizon é, sobritudu, puder di disizon y di skódja ki ta falta. Y kel-li pamodi alma kriolu, en formason, ku róstu di Purtugal na si konpozison, apezar di intenson sivilizasional di purmeru jéstu, tudu éra un kalanbetxada. Somenti, más tardi, alma kriolu ta komesa ta ser, konsientimenti y prugresivamenti, asumidu.

Es prosésu ta leba ténpu y kaminhu ta ser kunpridu, mas na orizonti ta izistiba un portu, enbóra afastadu, undi nau ta kababa pa txiga y di fákutu el txiga. La, dexa di ten suparason entri alma kriolu y róstu di Purtugal pa ten txarkan alma kabuverdianu, formatadu pa matrís di Sul y di Nórti, tudu transadu y fundidu un na otu. É si ki povu Kabuverdianu nase. Pa “nau” txiga na es portu di salvason el viaja txeu, ka poku, tantu na mar kuma na téra, asvês ta ndêria ku forsa di tenpistadi, otu bes persigidu y frontadu ku forsa  brutu di animais y di bitxu runhu.

Nu ka pode dexa di da kónta di tudu es prosésu”, skritor-vati skrebe, “dja ki trafégu di kaminhu perkoridu foi stremamenti sukuru y konplikadu”.

Entritantu, na sertéza di ki “portu di xigada” é más inportani ki trafégu di kaminhu perkoridu, nos skritor-vati razolve  rajista na si diáriu  apénas u-ki si memória kapta y si odju nxerga.

quarta-feira, 23 de setembro de 2020

Nha Manu

 

NHA MANU

Bisau-Ginensi

 

Oji, 24 di Seténbru, é bu Fésta di Indipendénsia.

Dja pasa 47 anu ki finkadu bandera di liberdadi

Na txon di Giné-Bisau, dipôs di 10 anu di  luta

Pa konkista di dignidadi y libertason di TXON.

 

Bo é nha manu spesial, dimê-divéra

Pamodi nha liberdadi ten, tanbe, bu kunplisidadi,

Nha kultura ten na si DNA alguns jenóma di bo própi

Y si sangi ka ta laba, anton, bo é nha manu spesial

Fórti N kre-bu txeu, fórti N kre pa nu fika djuntu.

 

Na unidadi, nos povu luta y vense kolonialismu-fassismu

Na ruspetu pa diversidadi, oji, nu ta luta pa dizenvolvimentu

Un luta sen mágua, nen rankor

Un luta ki transforma unidadi na koperason daguma

Un luta ki sabe ma nos é diferenti, mas konplementar.

 

É trokadu kel-li ki, oji, djuntu ku bo,

N kre odja bu Indipendénsia riba la

N kre odja bu povu-nha povu ta bai pa dianti

Ku pás y armonia, nun verdaderu Stadu di Direitu

N kre odja bu juventudi investidu y engajadu na dizenvolvimentu

N kre odja konbatentis di liberdadi ruspetadu y valorizadu.

 

Nha dizeju ta bai más lonji:

N kre kontinua ta ser bu manu spesial

N kre kapitaliza unidadi di luta na pasadu

Na enpoderamentu di koperason na prezenti.

N kre fla-u obrigadu pa alguns jenóma ki bu da-m

Y N  kre pa nu skese tudu tirsidjadura di ónti y di oji

N kre pa nu fase di nos téra un tabanka pa nos tudu

N kre pa Kabral ser fonti di inspirason, sen ser endeuzadu.

 

Indipendénsia di Giné riba la!

Amizadi Giné-Kabuverdi riba la!

É kel-la ki Kabral nxina-nu

É kel-la, tanbe, nos konpromisu, nos patafórma síviku.

 

24 di Seténbu, Manuel Veiga










 

 

 

sexta-feira, 18 de setembro de 2020

JORNADA TIRSIDJADU - QUINTO DIA



VIAGEM 


Nubris sukuru sa ta bafaba sol. Krujas sai di braku undi es staba sukundidu, ta pensa ma noti sa ta txigaba. Txeu korbu sa ta rondaba spasu, móda si es da kónta ma txuba torensial ô tenpistadi fórti, ki es ka sa ta kontaba ku el, sa ta armaba. Minhotus, di biku pontadu, sa ta buaba pa dipariba di kintal y di boronsera di alguns kaza, ta bízia manera di kasa algun pinton dizanparadu.

Nos skritor-vati – ki sa ta andaba na mula nprestadu, antis di txiga na strada kalsetadu undi el ta pasaba pa un otu meiu di transpóri más rápidu y totalmenti mekanizadu – el ka dexa di da kónta y di rajista tudu senáriu di kel viájen na kanpu.

Nun rubera, el da ku un grupu di rapariginhas, so bunita, di koxa rodondu y kabélu bazadu, ku “lata di panha agu”, na fila, pa pode konsigi algun pingu di es líkuidu presiozu. Na kel mésmu lokal, undi na pasadu agu ta koreba na rubera, ku txeu órta y plantason di un monti di arvi ki ta da fruta, di txeu kana, mankuka y bata ku mandióka, oji staba transformadu na téra-burbur, apénas ku un posu di agu ki ka ta daba pa tudu nisisidadi, mésmu di kenha ki dja ka podeba ser más izijenti.

Na kel mésmu lugar, dexa di ten: ropa ta kora na rubera; grupu di animal ta basta sedi na fonti; mininus ta toma banhu na bika, kaxuera o tanki; goiaba berdi y madur ta kria agu na bóka di kenha ki sa ta pasa; agrion na rubera y na bera di labada d’agu, berdi y bisós; kamaron ku don-d’agu ta brinka na agu di rubera, kangadu na kunpanheru; nbonji-fava ku sapatinha ta ponta léfu-léfu; tronku di mandióka d’agu ta tradu di kóbri ku mel; latas di karasbédja y garafons di grógu, ku txeru fórti di trafégus di fornadja.

Nos skritor-vati, dimiradu, el ba ta bai pa frénti, mas ku txeu disgostu. El dixi, el subi, el trabesa el bai txiga na un povuadu undi e tinha alguns amigu. El ka rasisti tentason di bai da Nhu Naxu un abrasu, ómi ruspetadu ki sabeba lé psadu y dibinha futuru. El éra famozu na si “ali-be-ténpu…”.

Na imajinason di nos skritor-vati, komesa ta dizurdi alguns di kes antigu profesia di Nhu Naxu, tudu kes ki kaba pa kunpri.

“Ale-bu, nha fidju matxu!”.

Skritor-vati aprosima, inda k’un pónta di tristéza lapidu na si róstu.

“Abo, ki bitxu runhu ki morde-u? Sabe So ma róstu runhu ka agu di basta sedi, nin é ka kumida di ngana fómi!”.

Skritor-vati dixi di mula, el fla mantenha fagadu.

Afinal, pakê tantu tristéza? Ken ki konxe stória di baias sabe ma piríodu di séka y di bon azágua sénpri izisti”.

Xintadu na poial di Nhu Naxu, skritor-vati skese di si “diáriu” y el murgudja, konpletamenti, na “konbérsu sabi” di figura lendáriu di “ali-bem-ténpu”.

Nhu Naxu ki sabeba di kus’é si vizitanti gosta, el manda ben un kanéka di leti durmidu pa el rafreska garganta, ki staba séku.

“Mas ki supréza! Inda ten leti na es kaza, si  pa tudu kau ndi N pasa N ka nxerga un únika vaka ô kabra parida?!”.

Ku dédu, Nhu Naxu ponta pa lata di leti “dutch” ki staba riba-l mésa.

“Pa kada kusa un ramedi y si ramedi ka ten, mórti me tanbe é ramedi. É si ô é ka si?”.

Skritor-vati da ku kabésa, omésmu ténpu ki el lenbra di uns ideia ki, ka duraba inda, e ponta na papel:

[…] é ká pa mi, / nen brilhu di stréla nen pas na noti / nen txeru sábi di floris / nen sónbra nen kor bisós di arvis / nen tapeti di fódjas na txon nen melodia / nen spada nen balansa di Justisa. // Pamodi nha distinu é diferente / nha poku sórti é más grandi y más inútil” (18).

 

Apezar di tudu, pozitividadi di Nhu Naxu éra kontajianti. Sugundu el, tudu prubléma ten un soluson y soluson ka pode ser sinónimu di rizignason, nos skritor-vati akrisenta.

Konvérsa di es dos interlokutor prolonga, sen es da kónta. Es lenbra kunpanheru di ténpu mariadu ku ramediadu; di fómi ku karastia, na anus di séka; di kontratadus pa Santomé – salvason pa uns poku y kondenason pa maioria; di emigrason pa Mérka undi “dóla” ka éra skóla; di posibilidadi, inda ki klandestinu, di emigrason pa Európa undi rasismu ta ignoraba kristianismu; di speransa na un futuru midjór y di tirsidjadura di y na stória di baianus.

Pa Nhu Naxu, partida podeba ser soluson. Pa skritor-vati, so e podeba ser soluson óki el ta razulta di un skódja livri, konsienti, sosial y umanamenti ben susedidu.

Pa Nhu Naxu, na un purmeru momentu, pon di sustentu, di kada dia, dja éra un bon komésu. Pa skritor-vati, tinha ki ser, tanbe, “lus di sol” y “pas y soségu garantidu” pa tudu algen ki inda ta faseba un balansu negativu di ses stória:

“[…] 5 séklu ka bale péna konta / kel kusitxitxa ki resta / di jornada kunpridu y nhanhidu / ka bale péna konta / tudu, ô  kuazi tudu/ ki falta-nu / na 5 séklu / ómis, mudjeris y kriansas montiadu / na poron di barkus di disgrasa / ku róstu pa Santomé / ka bale péna konta / ka ta da mésmu pa konta”(19).

Ku garganta rafreskadu ku leti “dutch”- ta sérba mutu midjór si éra di kabra préta -, skritor-vati dispidi di si grandi amigu y el ratoma konpasu di si mula pirgisóza, dipôs di rakorda y di ravive, djuntu ku Nhu Naxu, un pónta di stória di si povu, si própi stória.

Entritantu, sol dja staba riba la na orizonti y kes nubris karegadu komesa ta disfase, anbienti bira más lébi y kel dia bunitu ki el odja ta nase la di riba di Piku-Ntóni torna surji dianti di si odju.

Pa kada kutélu ô rubera pa undi e pasa, e ba ta rajista alegrias y tristézas, mas tanbe sonhus ku speransa di si povu. Óra a-favor, óra ta duvida di filozofia di Nhu Naxu, nada el ka ta omitiba na si diáriu. É ku es disizon ki el ta ratomaba, na dia siginti, fiu di stória ki el konxe, di stória ki si povu vive.




sábado, 12 de setembro de 2020

SETÉNBRU ABENSUADU

 SPERANSA  RANOBADU

 


Na Seténbru 12, Kabral nase;

Na séu un stréla brilha;

Na txon di Giné y Kabuverdi,

Speransa ranoba, ku kor di fodjada.

 

Oji, 96 anu dipôs, nu manxe  déntu d'agu.

Txuba fórti, stragus sen manha

Nu ta djunta, nu ta konpu, tudu fépu.

Ku Kabral aniversarianti,

Ku speransa na un azágua midjór,

Nu sunha mudansas, nu skonjura pandemia.

 

Labradoris, tudu kontenti!

Povu kanta “esta é a nossa pátria amada”,

Nos tudu nu ratunba: liberdadi é inu ku bandera!

Kabral móre pa nos dignidadi,

Oji nu sa ta luta manenti, ka nu dizisti.

U-ki nu kre é más demokrasia, más dizenvolvimentu.

 

Na es Seténbru 12, ku txuba inbernadu,

Barájens dja komesa ta borota.

Ngarnel al labantadu, es anu;

Tudja ku “tanbake” al  intxi;

Merkadu al bira más fartu, más  fadjadu.

 

Obrigadu txuba di Seténbru, obrigadu Kabral:

Bu fase anu, prezenti nos ki ganha.

Pur isu, nu ta ama-u, nu ta gardise-u.

Ku nos kabésa nu ta kontinua ta pensa,

Ku nos pé, finkadu na txon, nu ta anda

Ku "Stadu di Direitu" ta avansa manenti

Si txuba ka fadja, ku kovid tudu tisgadu

Kabuverdi ta vense, nos povu ta liberta

Nos língua ta ofisializa

Nos autonomia ta ruspetadu

Nos demokrasia ta vitamina

Kabral ta rakonhise m’el ka luta pa sisí.


12 di Seténbru di 2020

Manuel Veiga



 




 

quinta-feira, 10 de setembro de 2020

JORNADA TIRSIDJADU - 4º DIA

 

PARTIDA

 

Skritor-vati tevi un noti rei di ajitadu. Purmeru, foi insónia, dipôs un longu pisadelu. El korda sufokadu y da-l gana di bai odja sol ta nase, mas la di riba di Piku-Ntóni.

Fórti bunitu! Fórti sertéza di tudu sta ton diferenti! Kes “sónbras pisadu” ki sa ta bafaba si alma na kel noti kunpridu dizaparse dianti di kel senáriu di un dia ton bunitu ki sa ta kababa di disponta. Anton, di fundu di si alma, e xinti un grandi alegria. Mundu, si própi mundu, ka podeba ser apénas un “prizon”, éra, tanbe, un speransa, y talvês mésmu un kau sábi pa mora.

Karisiadu pa un briza frésku di kel komésu di dia, murgudjadu na pensamentus profundu di otus ténpu, la pa tras, skritor-vati, sen da kónta, el komesa ta skrebe uns vérsus bunitu, pa frónta:

 

Ami, N kre sérba sinplis naturalmente / sen obrigason di ser sinplis. // […] Di es manera, N ta sabeba sufri ku más kalma y ri ku más grasa / […] na nhas sonhus ka ta tinha kaminhus trankadu di otus téra la pa lonji. // Pa mi ta txigaba kel kaminhu kurtu ki ta trabesa mar di kanal / na un di nos barkinhu /  ku véla pa bai konxi ilha ki sta nos dianti. // N ka ta xintiba anbison di rikéza nin di grandéza.  // N ta konfortaba ku kusas pikinoti ki gentis póbri ta stima rei di txeu / […] Nha filisidadi ka ta nkomodaba ningen / na nha momentus difísil ka ta tinha nen kobadura nen blasfémia” (12).

 

Senáriu di sol ta nase fekunda na alma di skrito-vati es vérsus-simenti. Sinplisidadi ki el kre pa el é omésmu ki el kre pa si baias, linpu y sen manxa, partikularmenti na kel grandi parmanhan, transbordanti di lus y di puezia.

Pisadelu ki bafa-l na noti pasadu, y ki tantu nkomoda-l, da lugar  pa es senáriu rei di bunitu y kontajianti  ki el ka ta konsigi razisti tentason  di rajista tudu na si diáriu.

Vizon éra dos: ku odju, mas tanbe ku alma, na prezenti, mas tanbe na pasadu.  Un monti di imájens bira ta frutxi-frutxi, un tras di otu. Rápidu sima nos skritor-vati éra, el ka kansa di rajista, pa el y pa posteridadi, tudu sinal ki el sa ta kaptaba na si ekran orgániku, mas tanbe na ekran virtual.

Dimiradu, el sisti kel uma splozon di vulkon ki, kuerenti ku si própi kabésa, el bota pa fóra, d’un runpanti, dés furmós gazinhus di téra, tudu es fofinhu y di mésmu naturéza. Dja ki es éra tudu parsidu ku kunpanheru, es dadu un nómi so (baias) y dés burnómi (Santiagu, Fogu, Brava, Maiu, Boavista, Sal, S. Nikolau, Santa Luzia, S. Visenti, Santanton). Tudu es éra rei di bunitu, mas di un beléza natural y non inventadu.

Na purmeru baia nu ta atxa Piku-Ntóni, ku tudu si bazofaria, ta dumina un senáriu di ruberas, kutélus y un monti di txada, pa tudu banda ki nu bai, pa tudu ladu ki nu volta. Kustuma ta fladu ma el é seleiru di tudu kes otu, na anu di bon azágua y, na kel-li, tudu kes otu baia ta konkorda. Aliás, é n’el ki purmeru simenti di kabuverdianidadi lansadu y brota di téra.

 Mas, ligadu ku kiston di enkantamentu, ka ta fika pa tras baia di vulkon más tamanhu, ku si famozuzu Txan di Kalderas y si kafé ki dja ganha fama, apresiadu déntu y fóra di téra.

Otu baia ki ka kre fika pa tras é kel undi mórnas di Nhu Eujéniu konkista kurason di tudu baianu, dja ki el ta raprizenta nos alma y nos kultura más profundu.

Un otu baia é kel di gentis sinplis y dretu sima ponbas y ki é grandi fornisedor di sal pa ténpra. Inda ten baia di dunas y di divinal Praia di Santa Mónika, ku si grandi potensial pa dizenvolvimentu turístiku.

Falta rifiri, inda, baia di Santa Maria, ku si areia finu, ku nómi ki el erda di Nha Vírjen Maria, kel ki na si bariga y ku amor di mãi, el ta rasebe kenha ki ta txiga y el ta sana ku lénsu branku kenha ki ta parti pa lonji.

 Nu ka pode skese di baia di “Simináriu” ki abri-nu odju nun époka ki txeu algen tinha el fitxadu.

Y kel baia ki é ka di ningen pamodi é rezerva natural di nos tudu y ki di el, un dia, nos tudu pode ben benefísia di si rikéza sukundidu inda.

 Ten tanbe baia di Portu Grandi ki liga-nu ku mundu, ki leba nos mundu pa mundu y traze otus mundu pa nos mundu, na un diálogu kada bes más fekundu, más armoniozu y más ruspetador.

Falta-nu inda pâpia di baia di ruberas profundu y di montanhas di rótxa uís, ki ta inpresiona tudu kenha ki bai pa la, trokadu fama di si grógu y pur kauza, inda, di si amor pa agrikultura, u-ki ka ta pirmiti-l dexa ninhun palmu di téra birsi, sen ser kultivadu, mésmu na enkóstas di rótxa runhu.

Skritor-vati, dianti di tudu es senáriu, el xinti un alegria, sen igual, ta inunda-l si spritu, el xinti obrigadu kanta-l y, sobritudu, ama-l.

- Mi, N ta ama …

N ta ama-u ku tudu forsa di nha alma, ó lavrador anónimu, korajozu y inkansável, di Rubera di Ngenhu, Boentrada, Matu Santxu, Txada Gomi, Rubon Manel, Txada Falkan, Libron, Fundura, Padjakarga, Suduguma …

Mi, N ta ama-u ku tudu forsa di nha alma, ó mudjer di balai na kabésa y fidju bonbudu, ku bo  un monti di bes nu tapa ku kunpanheru, sen sabe bo é kenha, kus’é ki staba na bu balai, pa undi bu sa ta baba ô bu sa ta voltaba y kenha éra pai di bu mininu bonbudu.

Mi, N ta ama-u, ó piakador di altu-mar, ki ta parti pa faina, sen sertéza di volta ku redi xeiu ô vaziu. Mi N ta ama-u, ó emigranti pa téra lonji ki pa tras ta dexa pai, mãi, spoza ô kretxeu, sen sertéza di un dia torna odja-s, es tudu.

 Fórti N ta ama-u txeu, ó Kabuverdi nha Téra, ó Kabuverdianu nha Povu!

Mi, N ta ama-u, ku tudu forsa di nha petu, ó fidju di Adon, mésmu sen konxe bu pai, mas sertamenti, na lei di Kristu, nos é armun…

 

Mi, más ki kanta somenti, N ta ama kontenti:

Rubera di Julion ku Montikara, si dianti;

Rubera di Tori, ku si vizinhansa;

Salinas y kantinas di baia di aeroportu;

Keju ku xasina, di baia di pastoris; 

Mórna ku morabéza, la di txon di dunas y di floris;

Kafé ku manekon, la di lavas di vulkon;

Batuku ku funaná, di bérsu di nha Bibinha;

Tanbarina y farinha di pó, la di banda di “rótxa skrebedu”.

Mas, si es tudu N ta ama, é pamodi…

Na kel-li, pensamentu di nos skritor-vati flútua, flútua y, di rapnti, el xinti ma el sa ta skrebeba un puéma:

 

“Di ramenti, el ben, N ka sabe splika / y el fika déntu di mi / ta purturba / kel pás ki N teneba /  na spritu y na alma”(11).

Skritor-vati tenta konsentra, mas si spritu sa ta vagiaba lonji y, na lugar di si baias komodadu, senáriu muda konpletamenti. Na verdadi, sima ki el staba na un filmi di fikson, el komesa ta nxerga:

“Montis skolégu ta inplora pa séu! (…) / na ses raviravólta paradu ki dja dura séklus, / ta sota gargalhadas pa osianus / ki fika na komésu, / ta fase bioku enigmátiku / sima ki es kre txoma atenson di un drama milenar (…) /  na praias daguma / (…) / undi algun naviu naufraga, / undi alguns karavéla kaba pa txiga / undi dizinbarka marinherus bronziadu pa sol, / undi txiga korsárius, skravus, aventurerus, / kondenadus, fidalgus, negrerus, / donatárius di ilhas, / Kapitons-Xéfi … “(14).

- Mas modi ki N pode ama ô odia tudu kel-li?

Não – konklui -, stória ka ta odiadu.

Kes si baias, ki el kre txeu, sima bilida di si odju, dja es pasaba pa mon di otus “donu”. Foi Infante D. Henrique ki manda diskubri-s. Lógu di sigida, Nhu Rei Afonso V foi informadu di es akontisimentu y el razolve entrega-s pa si armun D. Fernando pa providensia, dos anu dipôs, si povuamentu. Tudu jurisdison tenporal di baias staba na mon di D. Fernando, enkuantu rasponsabilidadi spiritual fika na mon di Órden di Kristu, ku obrigason di klérigus di es Instituison selebra, simanalmenti, na dia di sábadu, un misa pa alma di korajozu Infante D. Henrique.

Na komésu, povuamentu ka foi fásil. Prubléma ki ta labantada, na altura, éra: grandi distánsia entri Metrópoli y baias; insalubridadi di klima ki, sima ki ravoltadu, el ka ta purduaba ninhn aventureru forasteru ki razolve ben finka pé na txon di baias.

Trokadu tudu kel-li, aventurerus ta izijiba txeu fasilidadis pa baias ka permaneseba dizértu, u-ki ta daba razon pa Velho de Restelo ki na aventuras di Infante D. Henrique somenti el ta odjaba “glória di manda”, kubisa sen razon di ser, y fama, sen pé pa anda, di un póbri mortal ki éra Purtugal.

Apezar di tudu, pa karta di Nhu Rei di 12 di Junhu, di 1466, armadoris interesadu na na povuamentu y splorason di baias ta resebeba un monti di fasilidadis, sobritudu relasionadu ku kumérsiu na baias y na Kósta osidental di Kontinenti afrikanu, désdi Giné, ti txiga na Serra Leoa, ku exseson di protetoradu di Arguim (15).

Ku kumérsiu di skravus, di algudon y di kavalu, Vila de Rubera Grandi komesa ta dizenvolve.

Nhu Ntóni di Nóli volta pa Promontóriu di Sagris purmeru ki Nhu Diogu Gomi. Pur isu, komu rakonpénsa di diskubérta, el dadu Kapitania di Rubera Grandi pa el governa. Más tardi, Kapitania di Alkatrás ta fika na mon di Diogu Afonsu. Kel-li foi rakonpénsa pa diskubérta di baias ki es protagoniza.

Ku diskubridoris txiga, tanbe, kes purmerus raprizentanti di órden di Kristu. Na verdadi, “dilata inpériu” ta signifikaba, tanbe, “spadja Fé”. Kes dos misosn-li, éra sima dos armun jémiu. Pur isu, integradus na grupu ki Nhu Noli ben ku el, pa inísia povuamentu di baia, ben, tanbe, Fradi Rojériu ku Jaimi, tudu es natural di Katalunha y, antirirmenti, es ta rizidiba na Konvéntu di S. Bernardinu di Autogia (16) 

 

Fé ku Inpériu sénpri djuntu ku kunpanheru, na kel ténpu antigu di séklu XV, y na mison rei di patriótiku  di “leba mundu pa mundu”. Entritantu, namoru dis es dos forsa, óra dóxi, óra margós, éra un realidadi.

Na prinsípiu, fradi Rojériu, el foi imoladu, asasinanadu, mésmu, sima un kabritu, pa prepoténsia di un familiar di Nhu Noli, ki ta txomaba Bartolomeu, trokadu denúnsia di vida skandalozu y koronpidu di kel italianu, u-ki leba fradi Rojériu akonselha si amanti pa abandona kel vida  di pekadu.

Fradi Jaimi, el, e prendedu y el kaba pa libertadu trokadu medu ki italianu panha, dianti di amiasa di popularis. Di akordu ku stória, Frei Rojériu foi  purmeru misionáriu ki dirama si sangi na baia … apezar di si fé y di si kultura literária y muzikal (17).

“É sénpri si: Poder ten medu di intilijénsia, mas mi N ka sta li pa julga”.

Skritor-vati ratoma fiu di si diáriu na kel parmanhan di sol kenti, la di riba di Piku-Ntóni, el komesa ta rajista, di es bes e ka éra xigada, mas sin partida di Naus. Non un partida pa baia ki staba di otu ladu, si dianti, mas sin pa Kontinenti afrikanu, pa liga téras di Nórti ku kes di Sul, y baias diskubértu ta sirbiba di plaka jiratóriu na me di Atlantiku.

Entritantu, di rapenti, nubris nkubri sol y kabésa di monti undi skritor-vati staba. El ki bai odja sol ta nase, el kmesa ta odja, na si imajinason, nasimentu di  si baias di profundézas di mar iménsu y di  séntru Áfrika-mãi, dipôs di un gravidês difísil ki dura txeu séklu, mas mésmu si, mininu kaba pa nas.

Más-o-ménus purturbadu ku mudansa brusku di ténpu, nos skritor-vati disidi  rakupera inerjia, dja ki pa kel nobu viaji di nau el mesteba un razisténsia di asu y un pasiénsia di ilefanti. Pur isu, el organiza nótas ki el tinha tomadu y, divagar, el komesa ta dixi, la di riba di Piku-Ntóni, undi el bai odja sol ta nase.



segunda-feira, 7 de setembro de 2020

HENRIQUE TEIXEIRA DE SOUSA

 A Minha Homenagem por ocasião do seu 101º aniversário

Mestiço de sangue e de cultura, nasceu na ilha do Fogo, a seis de Setembro de 1919. Como ele mesmo afirma, em entrevista concedida a Michel Laban (Cabo Verde – Encontro com Escritores, I vol, 1992, p.173), a sua origem é humilde:
“O meu pai era marítimo, capitão de veleiro. Ele era da ilha Brava e casou-se no Fogo com minha mãe... Foi homem do mar até aos 50 anos de idade, altura em que vendeu o último veleiro e se decidiu a montar comércio e a cultivar as propriedades rústicas adquiridas com dinheiro ganho de riba da água do mar”.
Referindo-se ao seu avô, diz Teixeira de Sousa que o mesmo era agricultor e comerciante de condição social humilde. O autor não esconde o sangue negro que traz nas veias e esta é talvez uma das razões por que a sua família, que não era convidada ao banquete dos “grandes”, mantinha bom relacionamento com a classe dos mulatos.
Na altura em que nasceu, a posse de um sobrado, aliada à cor branca da pele, era sinal de grandeza e de importância social; aliás, ele mesmo afirma:
“... Os meus ascendentes não foram gente de sobrado... Passei toda a minha infância até a derrocada da classe dominante sem conhecer grande número de sobrados” (Laban,1992:171).
Tudo isto leva-nos a perceber a razão por que na sua obra monumental – Ilhéu de Contenda – onde, magnificamente, retrata os conflitos sociais decorrentes da cor da pele, da posse de sobrados, da decadência das classes abastadas e emergência de mestiços, ele faz esta significativa dedicatória
“Entre gente de sobrado, de loja e de funco, nasci e vivi. Nunca cheguei a perceber bem qual o lugar que me coube nessa sociedade. Por isso este livro é de todos”.
(In Letras que Imortalizam, 2020, p. 155).
PS: Neste Setembro chuvoso, Teixeira de Sousa e Amílcar Cabral são aniversariantes. Ambos constam da obra “Letras que Imortalizam”, da minha autoria, e que, também neste mês de Setembro, de 2020, foi dada à estampa. Com Teixeira de Sousa aprendi a rica jornada de transformação social na Ilha do Fogo e a conquista da dignidade por parte de negros e mestiço. Com Cabral aprendi o valor da dignidade e da liberdade, e o quanto custou o nosso Hino e a nossa Bandeira. Parabéns aos aniversariantes.
Nenhuma descrição de foto disponível.
David Hopffer Almada
1 comentário
Gosto
Comentar
Partilhar

sábado, 5 de setembro de 2020

"ÓRA GRANDI"

 


 

DECLARAÇÃO  DE TEIXEIRARA  DE  SOUSA: “… Finalmente ficou saciada em mim a sede duma interpretação ao nível da minha proposta”.

Acaba de ser dado à estampa, com a chancela de Acácia Editora, o livro LETRAS QUE IMORTALIZAM. Trata-se de um momento especial, a “ÓRA GRANDI” de um certo percurso meu.

É sempre motivo de júbilo o nascimento de mais uma obra, particularmente para quem a PALAVRA é um dos intermediários mais fecundos e mais eficazes na descoberta, conhecimento, moldura e projeção do UNIVERSO, tanto o local como o global.

Sempre tive um fascínio especial pelas LETRAS. Ora, na presente obra, através da PALAVRA de poetas e ficcionistas, pude dar-me conta da riqueza e da grandeza da minha terra, do meu povo,  da minha cultura e das LETRAS que encarnam e projetam essa mesma cultura.

Teixeira de Sousa pôde, ainda em vida, tomar conhecimento da reflexão feita sobre alguns dos seus escritos e, amigavelmente, solicitou-me que não a publicasse em nenhuma “folha de alface”, mas numa edição à altura da reflexão feita. Eis o que ele me confidenciou: “… Finalmente ficou saciada em mim a sede duma interpretação ao nível da minha proposta”.

Também Luís Romano expressou-se assim: “… Não preciso dizer-lhe do conforto que senti, ao ler … o tesouro literário que V. teve a fraternidade de me oferecer e constitui meu deleite constante. Por isso… aceite meus melhores votos de saúde e gratidão. Estou-lhe mui­to penhorado pela oportunidade da sua análise …”.

Uma outra apreciação é de Arménio Vieira quando diz: “a leitura que o meu amigo Manuel Veiga acaba de fazer [ao Eleito do Sol] é uma das possíveis. Parece-me bem fundamentada e feita com muita ima­ginação. Estou certo que ela vai prestar um bom serviço a muitos leitores, contribuindo, outrossim, para a promoção da obra”.

 

De David Hopffer Almada recebi a seguinte declaração: “São louváveis as iniciativas que tens tomado e tudo aquilo que vens fazendo, em prol da nossa Cultura, com particular e especial realce para a nossa Literatura! … Desde já, muito obrigado por merecer estar entre os Autores escolhi­dos para a tua Obra, que, seguramente, nos vai honrar e valorizar a todos! …”.

 

A prefaciadora do livro, a Professora Norma Lima, da Universidade do Rio de Janeiro, disse da sua justiça quando escreveu: “… Ler este livro é realizar fascinante viagem por muitas das mais importantes obras da Literatura do ar­quipélago”.

 

Presumo que José Evaristo d’Almeida, José Lopes, Jorge Barbosa, Manuel Lopes, Amílcar Cabral, Corsino Fortes, caso estivessem vivos, provavelmente, teriam, eles também, apreciado, com rigor académico, a  reflexão constante da obra.

Por isso, aos leitores não peço nenhuma condescendência. Que façam, eles também, a sua apreciação, com verdade, conhecimento, rigor e justiça.

 

A obra conta com uma tiragem muito pequena.

 

Quem, efetivamente, julgar que ela pode ser útil (os professores de letras, por exemplo), aconselho-os a procura-la, quanto antes, caso acharem motivos para não a ignorar no respetivo magistério. Esperar para mais tarde poderá significar excluir a possibilidade de possuir a obra.

 

A partir da próxima semana, o livro estará em todas as livrarias da Capital e, mais tarde, possivelmente, em outros pontos do País. Tendo em conta as contingências da epidemia COVID 19, o lançamento será organizado oportunamente, por vídeo conferência ou, de forma presencial, conforme o contexto sanitário recomendar.